Skip to content Skip to sidebar Skip to footer

Rehabilitacje po latach

Część I

Kto może ubiegać się o rehabilitację?

Nie wszyscy wiedzą, że nadal, w 2017 r., istnieje możliwość uzyskania „rehabilitacji” sądowej w odniesieniu do wyroków z lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w., wydanych w sprawach politycznych przez sądy komunistyczne – sądy Polski Ludowej.

Możliwość uzyskania takiej rehabilitacji daje ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (tekst jednolity w „Dzienniku Ustaw” z 2015 r., poz. 1583).

Uzyskanie takiej „rehabilitacji” – w ustawie taj nazwanej „uznaniem za nieważny” wyroku – jest możliwe zasadniczo w dwóch przypadkach. Po pierwsze – gdy skazanie nastąpiło wprost za działalność na rzecz „niepodległego bytu Państwa Polskiego” albo – po drugie – gdy skazanie nastąpiło z powodu takiej działalności, a czyn ujęty w wyroku był fikcyjny (czyli wyrok był w całości sfingowany).

Przykładem skazania wprost za „działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego” jest najczęściej przynależność i działalność w ramach:

  • Armii Krajowej;
  • Batalionów Chłopskich;
  • Narodowej Organizacji Wojskowej;
  • Narodowych Sił Zbrojnych;
  • Narodowego Zjednoczenia Wojskowego;
  • Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”;
  • lokalnych organizacji niepodległościowych, jak: Konspiracyjne Wojsko Polskie, Wielkopolska Samodzielna Grupa Operacyjna „Warta”, Ruch Oporu Armii Krajowej, czy innych;
  • struktur cywilnych, a nie wojskowych, jak: Delegatura Rządu RP, Służba Cywilna Narodu, Komitet Porozumiewawczy Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej i innych;
  • konspiracyjnych partii politycznych: głównie Polskiej Partii Socjalistycznej „Wolność – Równość – Niepodległość”, Stronnictwa Narodowego, Stronnictwa Pracy, strukturach piłsudczykowskich, czy ludowych;
  • strukturach konspiracyjnego harcerstwa („Hufce Polskie”, „Szare Szeregi”);
  • struktur podległych władzom RP na Emigracji, w tym struktur wywiadowczych związanych z tzw. II Oddziałem.

Owa „działalność” może polegać nie tylko na podporządkowaniu osoby skazanej pewnym strukturom organizacyjnym, ale także na posiadaniu i używaniu broni palnej (oraz przechowywaniu jej) oraz dokonywaniu rekwizycji dóbr materialnych.

Oczywiście – te ostatnie czynności musiały być dokonywane w kontekście dążenia danej organizacji do niepodległości Rzeczypospolitej, a nie w kontekście zamiaru osobistego wzbogacenia się.

Dużo bardziej skomplikowane prawnie są przypadki skazania „z powodu” prowadzenia przez osobę represjonowaną działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

Chodzi tu o takie przypadki, gdy rzeczywistą przyczyną represjonowania jest prowadzenie działalności niepodległościowej, ale w treści samego wyroku ujęte są inne przyczyny, najczęściej całkowicie fikcyjne, np. współpraca z niemieckim okupantem podczas II wojny światowej, prowadzenie tzw. sabotażu gospodarczego, czy tzw. faszyzacja życia państwowego w II RP (np. pełnienie służby w strukturach Policji Państwowe do 1 września 1939 r.).

Tego typu wyroki miały za zadanie nie tylko fizyczne wyeliminowanie przeciwników władzy komunistycznej, ale także zohydzenie ich w opinii  społeczeństwa.

Przykładami takich skazań  „z powodu” prowadzenia działalności niepodległościowej, ale dokonanych pod fałszywym pretekstem kolaboracji z Niemcami, jest skazanie na śmierć w 1952 r. gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila” – szefa Kierownictwa Dywersji Dowództwa AK oraz skazanie na śmierć mjr. Bolesława Kontryma „Żmudzina” (także w 1952 r.; tego ostatniego także za „faszyzację” Polski przed wybuchem II wojny światowej).

Poza przyczynami opisanymi powyżej w części I ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. przewiduje także dwie inne podstawy, uprawniające do domagania się uznania za nieważne wyroków wydanych w sprawach politycznych. Pierwszą z nich (a więc trzecią w ogóle), jest przypadek, gdy zaskarżany wyrok został wydany za opór przeciwko kolektywizacji wsi oraz za opór przeciwko obowiązkowym dostawom.

Drugą zaś (a więc czwartą w ogóle) – jest przypadek skazania za czyn popełniony w celu uniknięcia, w stosunku do siebie lub inne osoby, represji za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

   Część II

Procedura działania w celu uzyskania „rehabilitacji”

Procedurze „rehabilitacyjnej” podlegają orzeczenia sądowe wydane tak przez sądy wojskowe, jak i sądy powszechne. Wśród sądów wojskowych największą liczbę wyroków w sprawach politycznych wydały Wojskowe Sądy Rejonowe.

Wyroki takie były też wydawane, głównie w latach 1950 – 1955, przez Sądy Wojewódzkie (przede wszystkim zaś tzw. Sekcja Tajna, działająca w Wydziale IV Karnym Sądu Wojewódzkiego dla m. st. Warszawy). Znaczną liczbę wyroków – w tym wielką liczbę wyroków śmierci – orzekły tzw. Sądy Doraźne, działające tak pod szyldem sądów wojskowych, jak i sądów powszechnych.

W celu uzyskania orzeczenia sądowego uznającego za nieważny wyrok wydany w sprawie politycznej należy złożyć wniosek do właściwego sądu: Sądu Okręgowego lub Wojskowego Sądu Okręgowego. Przy czym Wojskowy Sąd Okręgowy będzie właściwy tylko w przypadku, gdy osoba represjonowana została skazana za „szpiegostwo”, albo gdy w dniu skazywania była żołnierzem w służbie czynnej.

Do złożenia wniosku o uznanie wyroku za nieważny uprawniona jest osoba represjonowana, a także członkowie jej rodziny. Nadto wniosek taki może złożyć prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, Minister Sprawiedliwości oraz organizacja kombatancka.

Sądy rozpoznają wnioski o uznanie wyroku za nieważny po przeprowadzeniu rozprawy, zaś stwierdzenie nieważności orzeczenia następuje w drodze postanowienia, które jest równoznaczne z uniewinnieniem.
Od postanowienia orzekającego o odmowie uznania za nieważny wyroku wydanego w tzw. sprawie politycznej przysługuje środek odwoławczy w postaci zażalenia.

Część III

Zadośćuczynienie i odszkodowanie – czyli uprawnienia

osoby represjonowanej i jej rodziny

Efektem uznania wyroku wydanego w sprawie politycznej za nieważny jest powstanie uprawnienia do domagania się od Skarbu Państwa zapłaty odszkodowania – za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienia – za poniesioną krzywdę, wynikłe z wykonania unieważnionego wyroku.

Odszkodowanie przysługuje najczęściej za utraconą możliwość zarobkowania w okresie pozbawienia wolności przez osobę represjonowaną. Na wysokość zadośćuczynienia zaś wpływ mają przede wszystkim takie czynniki, jak warunki w trakcie śledztwa (np. tortury fizyczne, tortury psychiczne) oraz długość okresu odbywania kary.
W przypadku śmierci osoby represjonowanej uprawnienie do żądania odszkodowania i zadośćuczynienia przechodzi w równych częściach na jej małżonka, dzieci i rodziców.

W praktyce sądowej zasądzane odszkodowania i zadośćuczynienia sięgają kwot od parudziesięciu tysięcy złotych do kilkuset tysięcy złotych.

Z wnioskiem o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia można wystąpić jedynie w okresie 1 roku od daty uprawomocnienia się postanowienia, na mocy którego nastąpiło unieważnienie.

Sprawy o uznanie wyroku wydanego w sprawie politycznej za nieważny są z reguły trudne i wymagają specyficznych umiejętności i specyficznej wiedzy. Podobnie rzecz ma się ze sprawami o odszkodowanie i zadośćuczynienie.

Nie oznacza to jednak, że należy rezygnować z wszczynania takich spraw. Wręcz przeciwnie – poczucie sprawiedliwości i prawda historyczna wymagają, aby takie sprawy wszczynać i prowadzić aż do pozytywnego efektu.

adw. dr Marcin Zaborski
     Zaborski, Morysiński Adwokacka Spółka Partnerska

0
    0
    Twój koszyk
    Twój koszyk jest pustyPowrót do sklepu
    Skip to content