Prezentujemy pierwszy z tekstów poświęconych sędziom i prokuratorom wojskowym w Polsce w latach 1944-1956, którzy sądzili bądź oskarżali Żołnierzy Wyklętych.
Władysław Litmanowicz urodził się 20 lutego 1918 r. w Piotrkowie Trybunalskim. Był synem nauczycieli – Marka i Racheli z domu Birencwajg. Miał siostrę Ewę i brata Stanisława. Jego rodzina została zamordowana (z wyjątkiem brata) przez Niemców w Treblince.
Lata młodości
Uczęszczał do Szkoły Powszechnej im. Stanisława Staszica w Piotrkowie Trybunalskim, którą ukończył w 1929 r. Był absolwentem Gimnazjum Państwowego im. Bolesława Chrobrego w tymże mieście (1935 r.).
Studiował prawo na Uniwersytecie Józefa Piłsudskiego w Warszawie (1935-1939). Jego studia (miał zaliczone dwa lata nauki) przerwał wybuch II wojny światowej.
W czasie nauki na Uniwersytecie należał do komunistycznego Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie”. Rodzina Władysława Litmanowicza mieszkała wówczas w Łodzi. Młody Władysław, odwiedzając swoich rodziców, zaczął uczęszczać do klubu szachowego Łódzkiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej.
Początkowo obserwował partie miejscowych szachistów, by wkrótce zadebiutować w rozgrywkach klubowych i mistrzowskich. W rozegranych w marcu 1939 r. mistrzostwach Łodzi (bardzo silnie obsadzonych) podzielił X-XI miejsce (na 12 szachistów).
Po agresji III Rzeszy na Polskę ewakuował się z Łodzi (listopad 1939 r.). Podobnie jak wielu innych Żydów dostał się na tereny, które po 17 września 1939 r. opanował ZSRS. Wkrótce w Klewaniu pod Równem podjął pracę jako nauczyciel języka niemieckiego i matematyki w miejscowej szkole średniej nr 3.
W tym czasie kontynuował również kształcenie (zaocznie): w 1941 r. ukończył dwuletni kurs na wydziale fizyczno-matematycznym w Instytucie Nauczycielskim w Równem. W pierwszej połowie lat 40. XX w. aktywność Władysława Litmanowicza skupiała się także na działalności we Wszechzwiązkowym Leninowskim Komunistycznym Związku Młodzieży (Komsomoł), gdzie udzielał się do początku 1945 r.
W konsekwencji ataku III Rzeszy na ZSRS został ewakuowany przez Sowietów do Kagalnika w pobliżu Azowa (pracował tu przez pewien czas jako buchalter).
W Armii Czerwonej
Wkrótce wstąpił na ochotnika do Armii Czerwonej. Przeszkolenie wojskowe przeszedł w szkole podoficerskiej w Mieczotce.
W latach 1941-1943 sprawował m.in. funkcje: zastępcy dowódcy plutonu i zastępcy oficera politycznego kompanii 1603. baonu saperskiego, zastępcy dowódcy plutonu 478. batalionu inżynieryjnego, dowódcy plutonu 1080. baonu samodzielnego oraz zastępcy dowódcy plutonu 180. zapasowego pułku kawalerii w Baszkirii.
W tym czasie uczestniczył w walkach z Niemcami, m.in. pod Rostowem i Taganrogiem. W trakcie bitwy pod Dmitriewką (maj 1942 r.) odniósł rany i na miesiąc trafił do szpitala w Woroszyłowgradzie.
W 1943 r. zakończył służbę w Armii Czerwonej i podjął pracę jako wykładowca przysposobienia wojskowego w Kassau-Saju w Uzbekistanie.
W Armii Czerwonej znalazł się ponownie w styczniu 1944 r. Jako zastępca dowódcy plutonu 52. zapasowego pułku piechoty w Katta Kurganie (Uzbekistan) został wraz ze swoją jednostką przeniesiony na I Front Białoruski dowodzony przez marszałka Konstantego Rokossowskiego.
Ukończył kurs Szkoły Podoficerskiej Obrony Przeciwlotniczej przy 41. Dywizji Piechoty, a następnie objął stanowisko zastępcy dowódcy baterii przeciwlotniczej w tej dywizji. Brał udział m.in. w walkach o Kowel oraz w forsowaniu Bugu (lipiec 1944 r.). Został lekko ranny w trakcie walk z Niemcami pod Chełmem (22 lipca 1944 r.).
Wkrótce otrzymał przydział w „ludowym” Wojsku Polskim. Służył przez krótki okres w 2. zapasowym pułku piechoty w Lublinie. Następnie wyjechał do ZSRS, gdzie w Riazaniu odbył przeszkolenie w Centralnej Szkole Podchorążych Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS. Szkoła w początkach 1945 r. została przeniesiona do Krakowa, gdzie funkcjonowała w ramach 1. Oficerskiej Szkoły Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
Kariera w wojskowym wymiarze sprawiedliwości
Władysław Litmanowicz pracował następnie jako szef Kancelarii Ogólnej Dowództwa Okręgu Wojskowego w Krakowie (marzec-sierpień 1945 r.) i szef Okręgowego Składu Taborowo-Mundurowego w tymże mieście (sierpień 1945 r. – marzec 1947 r.). Wkrótce potem rozpoczął karierę w wojskowym wymiarze sprawiedliwości.
Początkowo pracował jako asesor w Wojskowym Sądzie Okręgowym (WSO) nr V w Krakowie (marzec – listopad 1947 r.), a następnie objął stanowisko sędziego w Wojskowym Sądzie Rejonowym (WSR) w Kielcach (listopad 1947 r. – sierpień 1948 r.).
W tym też czasie kontynuował studia prawnicze, które ostatecznie ukończył na Uniwersytecie Wrocławskim (1949 r.). W 1947 r. awansował na stopień porucznika oraz został członkiem Polskiej Partii Robotniczej. Awans na kapitana uzyskał w 1948 r., od grudnia tr. należał do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Wkrótce został sędzią WSR w Krakowie (sierpień 1948 r. – styczeń 1949 r.).
Ówczesny przełożony Władysława Litmanowicza, szef WSR w Krakowie ppłk. Władysław Stasica, tak oceniał pracę swojego podwładnego:
Obowiązkowy, zdyscyplinowany, pracowity i wytrwały, dokładny, posiadający wysokie poczucie odpowiedzialności. (…) Rozprawy prowadzi bez zarzutu.
„Nieco liberalny w wymiarze kary”
Od 5 do 28 stycznia 1949 r. był krótko sędzią WSO nr V w Krakowie, a następnie przeniósł się do miejscowego WSR (styczeń – sierpień 1949 r.). Karierę sędziowską zakończył w WSR w Warszawie (sierpień 1949 r. – grudzień 1952 r.), gdzie jednocześnie pełnił funkcję sekretarza Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR.
Prof. Tadeusz Wolsza w niezwykle wartościowym artykule poświęconym Władysławowi Litmanowiczowi (Dwa oblicza redaktora Władysława Litmanowicza, [w:] „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały”, XIV/2016, s. 339-357) przytacza opinie ówczesnych przełożonych sędziego na temat jego pracy. Szef WSR w Warszawie płk Aleksander Warecki w jednej z wydanych opinii scharakteryzwał postawę Władysława Litmanowicza następująco:
z powierzonych mu jako sędziemu spraw karnych – również o poważnym znaczeniu – wywiązywał się należycie, czasami jednakowoż będąc nieco liberalnym w wymiarze kary – tam gdzie należało mocno uderzyć oskarżonego, jako osobnika politycznie wrogiego.
Ppłk Mieczysław Widaj (od kwietnia 1952 r. następca płk. Wareckiego na stanowisku szefa WSR w Warszawie) pisał z kolei:
jest bardzo ambitny i czuły na punkcie niepoddawania się żadnym postronnym wpływom w zakresie wyrokowania. […] Powierzone mu sprawy referuje bardzo wnikliwie i dokładnie. W wypadku sporów w ocenie sprawy między sądem a prokuraturą jest bardzo impulsywny.
Ppłk Widaj w dalszej części swojej opinii stwierdzał: prowadzi [procesy pokazowe – P. K. Ś.]
z taktem i wyczuciem walorów dydaktycznych poszczególnych rozpatrywanych faktów. Umie pracować bardzo szybko nie tracąc nic z wnikliwości swego wysoce analitycznego umysłu.
Skazał na śmierć 15 osób
Major Władysław Litmanowicz (awans na majora uzyskał w 1951 r.), według badań prof. Krzysztofa Szwagrzyka, skazał na karę śmierci 15 osób. W gronie tym znaleźli się również Żołnierze Wyklęci, m.in. Edmund Bukowski „Edmund” (oficer AK, członek Ośrodka Mobilizacyjnego Okręgu Wileńskiego AK).
Sędzia wydał również kilka wyroków śmierci w procesie organizacji „Kraj” zaangażowanej w działalność propagandową i dywersyjną (Tadeusz Klukowski – wyrok wykonano, Jerzy Kurzępa, Antoni Grobicki – kary śmierci zostały zamienione później na wyroki dożywotniego pozbawienia wolności).
Za swoją służbę wojskową w czasie II wojny światowej oraz pracę w wojskowym wymiarze sprawiedliwości otrzymał liczne odznaczenia, w tym m.in. Medal „Za zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941-1945” (ros. Медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941–1945 гг.»), Medal „Za wyzwolenie Warszawy” (ros. Медаль «За освобождение Варшавы»), Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” (brązowy i srebrny), „Medal 10-lecia Polski Ludowej”.
Szachista
Po zakończeniu wojny Władysław Litmanowicz powrócił do dawnej pasji – szachów. W lutym 1945 r. Krakowie uczestniczył w spotkaniu organizacyjnym Krakowskiego Klubu Szachistów.
W stolicy Małopolski wziął udział w kilku lokalnych turniejach, w których nie odniósł większych sukcesów. W kolejnych latach startował pięciokrotnie w mistrzostwach kraju.
W 1948 r. w Krakowie zajął XIV miejsce na 21 zawodników (zdobył 9 na 20 możliwych punktów ), a w 1949 r. w Poznaniu uplasował się na XV miejscu na 17 zawodników (5 ½ na 16).
Najwyższe miejsce w mistrzostwach Polski zajął w 1951 r. w Łodzi – VIII pozycja w gronie 16 zawodników (8 ½ na 15). W 1952 r. w Katowicach wywalczył XV miejsce na 22 szachistów (9 ½ na 21), a w 1955 r. we Wrocławiu uzyskał XIII miejsce na 19 graczy (8 na 18).
Startował w Drużynowych Mistrzostwach Polski (Legion Warszawa): cztery złote (liga dojazdowa 1956 r., Wrocław 1960 r., Wisła 1963 r., Częstochowa 1964 r.), dwa srebrne (Katowice 1946 r., Warszawa 1954 r.), dwa brązowe medale (Łódź 1947 r., Wrocław 1962 r.).
W Indywidualnych Mistrzostwach Wojska Polskiego zdobył dwa medale – srebrny (Warszawa 1953 r.) i brązowy (Warszawa 1955 r.). Władysław Litmanowicz reprezentował Polskę na olimpiadzie szachowej w Helsinkach w 1952 r.: na V szachownicy uzyskał ½ na 4 możliwe do zdobycia punkty.
W zespole Polska „B” uczestniczył w trójmeczu międzypaństwowym Polska-Czechosłowacja-Węgry rozegranym w 1956 r. w Warszawie – na V szachownicy zdobył 1 na 6 punktów.
W tymże roku uzyskał tytuł mistrza krajowego. W 1954 r. otrzymał uprawnienia trenera szachowego I klasy, a w 1968 r. został sędzią szachowym klasy międzynarodowej (ang. International Arbiter). Najwyższy ranking szachowy osiągnął w lipcu 1952 r. – 2424 punkty.
Redaktor i publicysta
W latach 50. XX w. zajął się pracą publicystyczną i dziennikarską, stopniowo wycofując się z gry wyczynowej. Od 1950 do 1984 r. zajmował stanowisko redaktora naczelnego miesięcznika „Szachy”.
Funkcję tę uzyskał dzięki wsparciu Izaaka Grynfelda (swojego znajomego jeszcze z czasów Łódzkiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej), który był członkiem PZPR i posiadał duże wpływy w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego.
Pozytywnie do kandydatury Litmanowicza odniósł się również marszałek Konstanty Rokossowski (ówczesny szef Ministerstwa Obrony Narodowej) oraz płk Aleksander Warecki. Nowy redaktor naczelny przy pomocy swoich współpracowników zmienił profil pisma.
Na łamach „Szachów” zaczęły pojawiać się teksty Władysława Litmanowicza na tematy polityczne poświęcone m.in. Józefowi Stalinowi, kolejnym rocznicom rewolucji październikowej, czy osiągnięciom planu sześcioletniego (1950-1955).
W kolejnych latach Władysław Litmanowicz prowadził również szachowe kolumny w „Trybunie Ludu”, „Trybunie Robotniczej”, „Expresie Wieczornym”, „Perspektywach”, „Żołnierzu Polskim”, „Żołnierzu Wolności” oraz „Świecie Młodych”.
W 1951 r. został wiceprezesem ds. sportowych Sekcji Szachów Głównego Komitetu Kultury Fizycznej. W latach 1956-1970 piastował różne stanowiska w Polskim Związku Szachowym (PZSzach): przewodniczący rady trenerów, wiceprezes ds. sportowych, sekretarz generalny.
W struktury związku Władysław Litmanowicz został wprowadzony również z inicjatywy Izaaka Grynfelda. W 1982 r. uzyskał honorowe członkostwo w PZSzach. Od 1964 r. był delegatem PZSzach w Międzynarodowej Federacji Szachowej (fr. Fédération Internationale des Échecs, FIDE). W latach 1970-1972 zasiadał w Komisji Przepisów FIDE, a od 1978 do 1982 r. sprawował funkcję sekretarza tej organizacji.
W 1968 r. został sędzią klasy międzynarodowej. Jako arbiter uczestniczył w trzech olimpiadach szachowych (1980 r. – Valletta, 1984 r. – Saloniki, 1986 r. – Dubaj), drużynowych mistrzostwach świata (1985 r. – Lucerna) oraz wielu innych międzynarodowych turniejach wysokiej rangi.
Był autorem publikacji książkowych dotyczących szachów, w tym m.in: Obrona słowiańska (Warszawa 1951), Dykteryjki i ciekawostki szachowe (Warszawa 1971), Polscy szachiści 1945-1980 (Warszawa 1982). Za aktywność na polu publicystyki szachowej został odznaczony Krzyżem Kawalerskim, a następnie Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (odpowiednio – 1973 r., 1982 r.).
W latach 1950-1983 sprawował funkcję redaktora naczelnego miesięcznika „Szachy”, pracował jednocześnie jako adwokat w Warszawie (1955-1992). Zmarł 31 marca 1992 r. w Warszawie.
Fot. główne: Władysław Litmanowicz, lata 40. XX w. Źródło: zbiory IPN.
Bibliografia:
- Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, różne sygnatury.
- https://www.chessgames.com/perl/chessplayer?pid=25725#google_vignette (dostęp: 16 czerwca 2025 r.).
- http://www.szachypolskie.pl/wladyslaw-litmanowicz/ (dostęp: 16 czerwca 2025 r.).
- Litmanowicz W., Dykteryjki i ciekawostki szachowe, Warszawa 1971.
- Pleskot P., Twarze Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie, Warszawa 2022, s. 127-130.
- Szwagrzyk K., Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944-1956, Kraków – Wrocław 2005, cała publikacja (ze szczególnym uwzględnieniem stron 359-360).
- Wolsza T., Dwa oblicza redaktora Władysława Litmanowicza, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” XIV/2016, s. 339-357.
dr Paweł Krzysztof Ślaza
